عالم جلیل، فرزند محمدحسن معزی (معزالدین) در سال 1288ق در خانواده ای مذهبی و دوستدار دانش و فرهنگ در شهر اصفهان چشم به جهان گشود. تولد وی را در سال 1309ق نیز نوشته اند. پدرش محمدحسن از خاندان و نیاکانی اصیل و محترم و از معلومات مذهبی نیز برخوردار بود و به کار بازرگانی اشتغال داشت و همواره از علما و دانشمندان به نیکی و بزرگی یاد می نمود و از آنان تجلیل می کرد. از این رو برای تربیت و پرورش اسماعیل در طی مراحل علمی و سیر و سلوک روحانی علاقه نشان می داد و همت می گماشت.
اسماعیل از همان کودکی به نماز، مسجد، درس و فراگیری و آموزش علاقه مند بود. از سن هفت سالگی به همراه مادر بزرگش که بانویی عابده و متهجده بود، اغلب شب ها برای اقامة نماز شب به مسجد جامع اصفهان می رفت و از خردسالی شروع به خواندن نماز شب کرد و تا پایان عمر پربرکت خویش نماز شب را ترک نکرد.
تحصیل و اساتید؛ اسماعیل با اشتیاق فراوان به تحصیل علم و معرفت پرداخت و نزد استادان برجسته، علوم ادبیات عرب و منطق و کلام و فقه و اصول را فرا گرفت. او از هوش و استعداد و حافظة نیرومند و قدرت تجزیه و تحلیل مسایل و آموخته ها برخوردار بود؛ به گونه ای که روزانه چندین درس فرا می گرفت و کتاب ها و موضوعات علمی گوناگونی نیز تدریس می کرد که برخی از آن ها دروسی بود که تازه فرا گرفته بود و با تسلط و اشراف بر آن ها و با شیوایی برای شاگردانش بیان می کرد
شیخ اسماعیل معزی (معزالدین) علوم مقدماتی و ادبیات عرب را نزد ملا عبدالرزاق جزی اصفهانی( و میرزا احمد اصفهانی فرا می گیرد و علوم بلاغی را از ملا محمد کاشانی و فقه و اصول و دروس سطح را نزد حاج میرزا بدیع درب امامی، سید محمد شوشتری و آقا سید محمد مهدی درچه ای می آموزد.
پس از گذراندن دوره مقدمات و سطح و عالی به درس خارج فقه و اصول شیخ مرتضی ریزی و حاج سید محمدباقر درچه ای راه می یابد و خود صاحب نظر می گردد.
شیخ اسماعیل معزالدین برای کسب افزایش و تعالی علم و معرفت راهی نجف اشرف می شود تا در جوار بارگاه علوی از محافل علمی و درسی و معرفتی آن سامان بهره گیرد و توشه علمی و اخلاقی و عرفانی اندوزد. وی در تاریخ 23 رجب 1321ق در نجف اشرف به درس آیت الله العظمی آخوند ملا محمدکاظم خراسانی راه می یابد و به تلمذ می پردازد و توشه های فراوانی از خوشه های درخت پربار علمی و عرفانی این عالم بزرگ برمی گیرد.
از دیگر اساتید وی آیات عظام: سید محمدکاظم طباطبایی یزدی؛ شیخ الشریعه اصفهانی؛ شیخ محمدحسین قمشه ای اصفهانی؛ آقا شیخ هادی تهرانی می باشند.
آیت الله معزالدین (معزی) مدت دوازده سال در نجف اشرف از این استادان بزرگ و کم نظیر و دیگر علمای طراز اول، کسب کمالات عالیه و علوم متعالیه می نماید و خود نیز ضمن تحصیل به تدریس و تزکیة نفس و ریاضات شرعیه می پردازد.
از جمله کسانی که به وی اجازه روایت دادند می توان از آیت الله العظمی آخوند ملا محمدکاظم خراسانی و آیت الله آقا شیخ محمدحسین قمشه-ای و آیت الله شیخ الشریعه اصفهانی نام برد.
اگر چه عرف علمی حوزه های دینی این گونه است که استادان و بزرگان حوزه به کسانی که به درجه اجتهاد رسیده اند گواهی و اجازات خاصی می دهند و شیخ اسماعیل معزالدین نیز از بزرگان و استوانه های حوزه علمیه نجف اشرف به این درجه نایل گشته بود اما این افتخار را داشت که تأییدیه و گواهی واقعی را از محبوب و مقتدای خویش دریافت کند.
از شیخ اسماعیل معزی برای خواص نقل شده که گفته بودند: شبی در خواب دیدم که امام زمان علیه السلام، تصدیق (گواهی) اجتهاد مرا با دست مبارکشان به من دادند.
حالات معنوی و سلوک عرفانی و عبادی؛ در مدت اقامت در نجف اشرف، سحرگاهان به حرم مطهر امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) مشرف می-شود و پس از برپایی نماز شب و نماز صبح و زیارت آن مضجع شریف و خواندن زیارت جامعه و زیارت عاشورا و اقامة یک شبانه روز نماز قضا برای مرحوم پدرش، روح و روان خویش را در ملکوت الهی به پرواز در می آورد و با اذکار و ادعیه خاص به حضرت ولی عصر (عج) اظهار ارادت می کند.
و این چنین است که به جایگاه عرفانی و معرفتی والا و به گفتة خواص و افراد مورد وثوق به منزلت طی الارض نایل می شود. افراد مورد وثوق و سالکان خاص دریافته بودند که شیخ اسماعیل به خدمت حضرت ولی عصر (عج) رسیده است. مراحل و کیفیت تشرف ایشان به محضر حضرت مهدی صاحب زمان (عج) این چنین است که هر هفته از نجف به مسجد سهله می رود و چنان خالصانه بر این کار هفتگی و زیارات و اذکار مداومت می نماید که موفق به درک محضر آن حضرت می شود.
شیخ اسماعیل در نجف اشرف نذر می کند که به غذایی اندک اگرچه چند دانه خرما قناعت نماید و رفع گرسنگی کند و برخی ایام را به روزه و امساک بگذراند تا با این صرفه جویی، بخش زیادی از حقوق (شهریه) ماهیانة خویش را به طلبه های نیازمند و کوشا در درس و عبادت بپردازد.
افزون بر مداومت به قرائت زیارت عاشورا با آداب ویژه، در فرصت های مناسب نیز به شوق زیارت حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام از نجف، پای پیاده به کربلا مشرف می شود و از فیوضات قدسی سیدالشهداء بهره مند می گردد.
بازگشت به اصفهان و تلاش علمی و معنوی؛ شیخ اسماعیل سرانجام پس از دوازده سال اقامت در نجف اشرف و کسب علم و معرفت و تدریس و تزکیه نفس در تاریخ 21 رجب1333ق به ایران و اصفهان باز می گردد و مورد استقبال علما و مردم اصفهان قرار می گیرد.
در آن زمان در هر محله ای در اصفهان چندین عالم بوده و چون حوزه علمی نجف اشرف سرآمد حوزه ها بود، علما و مردم از دانش آموختگان و مجتهدان نجف اشرف، استقبال بیشتری می کردند .از این روی، چندین روز به دیدن ایشان آمده و در جلسات دوستانه دید و بازدید هر یک از علما یک بحث علمی و فروعی از فقه و اصول و کلام و تفسیر مطرح می کنند و با پاسخ ها و توضیحات و تبیین و تفسیرهای عالمانه، لطیف و منطقی وی مواجه می شوند و گستردگی دانش و اطلاعات دقیق و ظریف علمی و معرفتی ایشان را تحسین می نمایند.
آقا شیخ اسماعیل معزی در مسجد کمر زرین و مسجد سلام به اقامة نماز جماعت می پردازد و در مدرسه علمیه نوریه و مدرسه علمیه کاسه گران و مدرسه علمیه جده بزرگ تدریس می کند.
اهتمام او در پرورش طلاب مثال زدنی است به گونه ای که افزون بر دلسوزی فراوان که نسبت به تربیت علمی،اخلاقی و معرفتی طلاب نشان می دهد، برای حل مشکلات آنان به ویژه مشکلات مالی و معیشتی و خانوادگی و اجتماعی طلاب از هیچ کوشش و اقدام و فداکاری دریغ نمی-نماید. مدرسة علمیة نوریه و کاسه گران شاهد زحمات و تلاش های بی دریغ وی می باشد به گونه ای که او این دو نهاد آموزشی را از حالت رکود خارج کرده و احیا می سازد و اهل علم و طلاب را در آن اسکان می دهد و حوزه درسی آن را فعال نموده و چنان با تدبیر و ظرافت خاص عمل می کند تا این مرکز علمی را از شر غاصبان و بداندیشان (و همفکران رضاخان) حفظ و مصون نماید .
شیخ اسماعیل معزی سال های متمادی بازوی توانمندی برای آخوند ملا محمدحسین فشارکی است که به مرجع و فقیه عراقین شهرت دارد (معزی، مصاحبه با دکتر جمال موسوی اصفهانی). بسیاری از مشکلات مردم برای راه گشایی و حل و فصل و مرافعات و دعاوی و پاسخ گویی به استفتائات و راهنمایی و مشاوره و ارشاد مردم از جانب ملا محمدحسین فشارکی به وی ارجاع می شده است.
معزالدین در دوران سخت حکومت پهلوی اول که بر حوزه های علمیه سایه سنگین و تاریکی افکنده بود، با تمام وجود به پرورش طلاب و اندیشمندان و پژوهشگران دینی در مدرسه علمیه خالصیه می پردازد.
در بدترین و دشوارترین دوران تنگدستی و مشکلات مادی مردم و روزهای اشغال ایران به دست بیگانگان (متفقین) از هرگونه فداکاری و جان فشانی و تلاش برای رفع مسایل و نیازهای جامعه به ویژه اهل علم دریغ نمی نماید.
آیت الله شیخ ابراهیم امینی که در آن زمان از طلاب مدرسه نوریه و از شاگردان معزالدین بوده است می گوید: «به توصیه اساتید و دوستان براى ادامه تحصیل به اصفهان رفتم و در مدرسه نوریه ساکن شدم. سرپرست مدرسه آقاى حاج شیخ اسماعیل معزى مردى دانشمند، خوش اخلاق، دل‏سوز، زاهد و مخلص بود. نسبت به طلاب علاقة شدید داشت و همانند یک پدر مهربان با آنها گرم می گرفت و اظهار محبت می کرد رضوان الله تعالی علیه. با توجه به اینکه ارزاق عمومی کمیاب و گران بود و طلاب درآمد چندانی نداشتند غالباً در مضیقه بودند، آن پیرمرد بزرگوار سعی می کرد به هر طریق ممکن وجوهاتی را از بازاری های متدین دریافت کند و در بین طلاب مدرسه تقسیم نماید. در بعضی اوقات میوه هایی را از بازار می خرید و در دستمال بزرگ یا دامن عبای خود می ریخت و به مدرسه می آورد و طلاب را برای صرف آنها به گرد خود جمع می-کرد».
سید مصلح الدین مهدوی می نویسد: «جلسات بحثی هفته ای دو بار در مدرسه خالصیه برگزار می شد و عده ای از علمای بزرگوار در این مدرسه، در آن شرکت می کردند. از آن جمله: حاج میرزا ابوالحسن تویسرکانی از محترمین علمای اصفهان؛ آقا شیخ محمداسماعیل معزی؛ حاج میرزا محمدباقر تویسرکانی از مجتهدین حوزة اصفهان؛ آقا میرزا حسن قدسی کاشانی از علمای محقق و آقا میرزا رضا الهی شهرکی».
ایشان افزون بر کرسی تدریس در حوزه علمیه، در مسجد سلام به تبلیغ اسلام و تفسیر قرآن و تبیین فرهنگ و معارف نبوی (ص) و علوی می پردازد و دوستداران اهل بیت (ع) را با سیره و سخن آن بزرگواران آشنا می سازد و شهد گوارای دعا و نیایش را در کام تشنه کامان وادی حیرت می چکاند و قلوب آنان را با آیات الهی منور می کند؛ به گونه ای که جمعی از خواص عالمان دینی و طلاب و مؤمنان و شاگردان ممتازش گرد او آمده و به راهنمایی و پیشاهنگی آیت الله شیخ اسماعیل معزالدین به مشارطه و مراقبه و محاسبة النفس روی می آورند.
ایشان هر شب جمعه دعای کمیل می خواند و هر ماه اعمال ویژه ام داوود انجام می دهد و انس خاصی با مسجد داشت. گاهی با تکیه به دیوار به صورت نشسته، به خواب کوتاهی بسنده کرده و سپس به مطالعه و نگارش کتاب و عبادت می پرداخته است. معزی برای درک شب قدر واقعی، یک سال تمام شب ها را به احیا و عبادت در مسجد سلام می گذراند و سپس به درخواست جمعی از خواص این کار را تکرار می کند و یک سال دیگر نیز همة آداب احیا و عبادت و شب زنده داری را به جامی آورد.
آقا شیخ اسماعیل معزالدین از هوش و حافظة نیرومندی برخوردار بود و افزون بر این که آیات و احادیث و ادعیة فراوانی در حافظه داشت، متن برخی از کتب درسی حوزه ها را نیز به خوبی حفظ کرده و به ویژه کتاب «کفایة الاصول» آخوند خراسانی را از حفظ می خواند و آن را شرح و تبیین می کرد.
در جلسه ای که برخی از عالمان و فاضلان اصفهان گرد هم می آیند و دربارة یکی از مطالب مهم کفایه با یکدیگر بحث می کنند و متن کفایه را نیز برای شاهد بحث خود می خوانند، از آقا شیخ اسماعیل در این باره سئوال می کنند، ایشان می گوید: «عبارت را اشتباه خواندید و به درستی تبیین و شرح نکردید». سپس به درستی آن را می خواند و به زیبایی و عالمانه تبیین می کند و همة حاضران آن را تصدیق می نمایند.
این در حالی بود که مدتی از ضعف بینایی ایشان می گذشت؛ اما حافظة نیرومند و احاطة بر متون حوزوی این توانایی را در این مرد الهی پدید آورده بود.
در جلسه ای دیگر که دربارة نظر آیت الله آقا سید ابوالحسن اصفهانی بحث و گفت و گو و مناقشه بالا می گیرد. آقا شیخ اسماعیل معزالدین می-گوید: شما به خوبی و درستی نظر آقا سید ابوالحسن را در نیافته اید. من چندین سال با ایشان مباحثه داشتم و نظر آقا سید این چنین است
تحقیق و تألیف؛ آقا شیخ اسماعیل معزی به امور پژوهشی و علمی و نگارش نیز همت می گمارد و آثاری در فقه و اصول و کلام و اعتقادات و اخلاق پدید می آورد که از آن جمله است: رساله در اجتهاد و تقلید؛ رساله در حجیت ظن (مشتمل بر سه بخش)؛ رساله در استصحاب؛ رساله در قاعدة لاضرر و لاضرار؛ رساله در تجزی در اجتهاد؛ رساله در برائت؛ رساله در انسداد؛ رساله در تعادل و تراجیح؛ رساله در خمس؛ رساله در طهارت؛ رساله در رهن ؛ رساله در قضاء و شهادت ؛ رساله در وقف ؛ اجزاء متفرقه در اصول؛ شرح کفایة الاصول آخوند خراسانی؛ تقریرات درس اصول آخوند خراسانی؛ تقریرات مباحث فقهی آخوند خراسانی؛ اصول الایمان (در کلام و اعتقادات)؛ مجالس الموحدین ؛ قضایای غریبه و عجیبه.
از جمله کسانی که موفق به کسب اجازه روایتی از معزالدین(معزی) می شود، آیت الله العظمی سید شهاب الدین حسینی مرعشی نجفی است. وی شیخ اسماعیل معزالدین (معزی) را که از مشایخ او به شمار می آید با عناوینی والا ستوده است . در کتاب «المسلسلات فی الاجازات»، تصویر متن اجازه روایتی شیخ اسماعیل معزالدین به آیت الله مرعشی آمده است.
رحلت؛ سرانجام این عالم عامل و فقیه زاهد و مدرس محقق در سن 75 سالگی، در شب جمعه 23 ذی القعده 1363ق به بارگاه ربوبی بار یافت و در بقعة تکیه کازرونی به خاک سپرده شد.
در وفات وی شعرای اصفهان اشعار مرثیه و ماده تاریخ سرودند که از جمله: میرزا حبیب الله نیر چنین سروده است:
اگرچه جای آقا شیخ اسماعیل جنت شد ولی وارد ز فقدش لطمه ای بر شرع و سنت شد
شرف بس حجت الاسلام آقای معزی را نه گنج مال او را بلکه گنج علم مکنت شد
شنیده چون که نیر رحلت آن عالم زاهد چو جمع مسلمین او هم غریق بحر محنت شد
پی تاریخ آن سر کرد بیرون واعظ و گفتا "معزی یعنی اسماعیل زین دنیا به جنت شد"
همچنین میرزا حسن خان جابری انصاری در ماده تاریخ فوت وی چنین می سراید:
ان اسمعیل صدیقُ وفا و أتی المولی بوعدٍ صادق